ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΟΥΦΛΙΟΥ
«Η Λαϊκή Ιατρική στο Σουφλί»
Εισαγωγή
Σπουδαίο αγαθό η υγεία. Γι’ αυτό πάντοτε από τα πανάρχαια χρόνια ως τα σήμερα, αλλά κι ως τη συντέλεια του κόσμου απετέλεσε, αποτελεί και θ’ αποτελή κύριο μέλημα των ανθρώπων. Και δεν είναι άσκοπο ν’ αναφέρουμε του του Σιμωνίδου «Υγιαίνειν άριστον ανδρί θνητώ», αλλά και το σύνηθες εκείνο «νους υγιής εν σώματι υγιεί». Βεβαίως είναι πολύ ορθό και πολύ φυσικό, ο υγιής νους, να κατοική σε υγιές σώμα.
Έτσι, απ’ τον Ασκληπιό ως το Παστέρ πολλοί επεχείρησαν να εύρουν τρόπους και μέσα θεραπείας των διαφόρων νόσων που δέρνουν την ανθρωπότητα σαν σύνολο και σαν άτομο. Σήμερα δε προ πάντων, η πάσης φύσεως έρευνα στα ζητήματα της φαρμακευτικής και της ιατρικής, έφθασε στο κατακόρυφο, αλλά και θα εξακολουθή πάντα με κάθε προσοχή, επιμέλεια και μ’ όλα τα μέσα (7).
ΔΗΜΩΔΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ
Δεν μας χωρίζουν όμως πολλά χρόνια απ’ την εποχή εκείνη που σ’ όλα τα μέρη, αλλ’ ειδικά εδώ στο Σουφλί, η ιατρική και η φαρμακευτική βρισκόταν στα σπάργανα και ήσαν άπειρα τα θύματα της άγνοιας και των στοιχειωδεστέρων μέσων διαγνωστικής και των απλουστέρων μέσων θεραπείας. Ιδίως δε οι γέροι και ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά, τα νήπια εθερίζονταν κυριολεκτικά απ’ το δρεπάνι του χάρου. Έτσι περίπου μου είπεν ο κ. Γ. Μπρίκας, φαρμακοποιός 78 ετών, τον οποίον εδιάλεξα για συνομιλητή μου στο παραπάνω ζήτημα.
«Ενθυμούμαι, μου λέγει, όταν ήμουνα παιδί, ότι οι ιατροί δεν ημπορούσαν να διαγνώσουν, παρά ελάχιστες αρρώστειες. Ως επί το πλείστον όλες τις ασθένειες τις απέδιδαν και τις συνέχεαν με την ελονοσία που την έλεγαν ‘θερμασιά’ προφανώς απ’ τον χαρακτηριστικό πυρετό που έδερνε τον ασθενή.
Σα δεύτερη αιτία των ασθενειών θεωρούσαν το κρυολόγημα, γι’ αυτό γενικά για όλους τους αρρώστους ‘οι βεντούζες’ ήσαν οι πρώτη σύσταση του γιατρού και μάλιστα οι κοφτές». Στο σημείο αυτό άλλος συνομιλητής μου, ο Χρ. Τερζούδης, ο έτερος φαρμακοποιός της πόλεώς μας, μου είπεν ότι, «στα χρόνια εκείνα, οι υποψήφιοι γιατροί πηγαίνανε στο Πανεπιστήμιο χωρίς εξετάσεις και αποφοιτούσαν επίσης χωρίς εξετάσεις»!
Παρά ταύτα, στις μεγάλες πόλεις υπήρχαν και άριστοι γιατροί, παθολόγοι, χειρούργοι κλπ.
Κατά τρίτο λόγο, σαν αιτία των ασθενειών εθεωρούντο το «αερικό», ή επενέργεια των διαμονικών όντων, ολιγώτερο η θεϊκή δοκιμασία, η στενοχώρια, ο αγιάτρευτος συνήθως καϋμός της αγάπης, πολλές φορές τα μάγια των κακών γυναικών, το κακό μάτι ή βάσκαμα κλπ.
Ο κοιλόπονος, ο κεφαλόπονος, και κάθε πόνος, απεδίδετο είπαμε σε κρυολόγημα και γι’ αυτό διετάσοντο πάντοτε βεντούζες και εντριβές. Εντριβές στο λαιμό, στο σώμα, στην κοιλιά και στα πόδια, παντού. Οι καλοί τριφτάδες, άνδρες και γυναίκες ήσαν με τ’ όνομα. Κι έμειναν ως τα σημερινά χρόνια γνωστοί. Οι πάππος Νταλαβέρας, πάππος Κιλτσίκας και μπάμπω Ζαγκότσαινα, Τσίλινα Ξυπόλτινα κλπ.
Αν η αρρώστεια δεν περνούσε με τη μια εντριβή, γινόταν και δεύτερη, και γύρισμα του «ομφαλού», και τσουκάλι στο κέντρο της κοιλιάς που έστελνε άναυλα τόσους και τόσες στον άλλο κόσμο.
Επίσης για τη θεραπεία των υποθετικών νόσων εδίδοντο τα πιο περίεργα φάρμακα των εμπειρικών γιατρών-φαρμακοποιών, αλλά και των επιστημόνων που τα παρασκεύαζαν όλα με το γουδί και την πλάστιγγα, στο πάγκο του φαρμακείου.
Φάρμακο βιομηχανοποιημένο δεν υπήρχε, εκτός από ασπιρίνη και κινίνο. Μα και πάλι προτιμούσαν το «ματζιούγι» ή και το «σουλφετό» όπως λέγανε το κινίνο, διαλυμένα μέσα σε καλό κονιάκ. Και θεωρώ πολύ χαρακτηριστικό ένα παράδειγμα, που μου είπεν η αδερφή μου ηλικίας 65 ετών, καθώς θυμάται καλά από διήγηση της μάνας μας, το εξής:
«Μια γειτόνισσά μας προ 80-90 ετών υπέφερεν από επιλόχιο πυρετό, τότε άγνωστο! Οι γέροι του σπιτιού τον απέδωσαν σε κρυολόγημα της λεχούς. Αμέσως λοιπόν βάζουν ένα νεροπότηρο κονιάκ απ’ το βαρέλι του μπακάλικου, που είχαν και μέσα αρκετή ‘σκόνη σουφλάτο’, δηλ. κινίνο και της παράγγειλαν να το πιή όλο. Έτσι θα ίδρωνε, ενόμισαν, και θα περνούσε ο πυρετός κι ο κοιλόπονος. Και παρά τη θέλησή της, το ήπιε όλο η δυστυχισμένη, αλλά μετά την τελευταία γουλιά του περιεχομένου του ποτηριού, έγινε μακαρίτισσα».
Η ίδια η αφηγήτρια μου, «μου είπε και το εξής γεγονός, ως προς τη χρήση των βδελλών.
Μια άλλη γειτόνισσα και δη συγγενής μας, είχε μαζεμένες σ’ ένα μπουκάλι αρκετά μεγάλο, πολλές βδέλλες που τις πουλούσε σε διάφορους, για πρίξιμο, για πονόδοντο, για πληγές κλπ. Ένα βράδυ όμως, καθώς όλοι κοιμόταν μέσα στο βαθύ σκοτάδι του δωματίου, οι βδέλλες, παραβιάζοντας το φελλό του μπουκαλιού που βρισκόταν στο «ράφι» σύρθηκαν ως την κούνια του μικρού παιδιού της οικογένειας.
Το πρωί, όταν η μάνα – γιάτρισσα πήγε να δη το μωρό της, το εύρε κατάχλωμο και ακίνητο. Είχε πεθάνει! Κι όταν το ξετύλιξε, είδε κολλημένες ακόμη στο τρυφερό σώμα του παιδιού όλες τις βδέλλες που είχαν διαλέξει αυτό για θύμα των!
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΦΑΡΜΑΚΩΝ
Κυρίως όμως για την παρασκευή των φαρμάκων, σαν πρώτες ύλες είχαν τα λογής-λογής βότανα, που ασφαλώς έμεναν κατά παράδοσιν απ’ τα χρόνια του πατέρα της ιατρικής, του Ιπποκράτη ως τα σήμερα. Και τα παρασκεύαζαν με αφάνταστη τεχνική με άπειρους συνδυασμούς, αλλά και με μυστικότητα, μη τους πάρη άλλος την τέχνη, αλλά μόνο σε θυγατέρα και από παππού σε γυιό και εγγονό.
Πάρτε από φασκόμηλο και χαμομήλι, ως την αγριάδα και τις φούντες των καλαμποκιών, και τις ρίζες διαφόρων χόρτων. Σαν τελευταίο αντιπρόσωπο των εμπειροτεχνών αυτών φαρμακοποιών αναφέρουμε τον καλόγηρο πάτερ Γυμνάσιο, ο οποίος, κατά μιάν συνάδελφο που έτυχε να τον ιδή, ήταν ένας αγύρτης, μεγάλης ολκής απατεών, ειρωνευόμενος τους πάντας και τα πάντα.
Και το σημείο τούτο θεωρώ καλόν ν’ αναφέρω την ορθή παρατήρηση του κ. Τερζούδη, όστις μου λέγει: Αλήθεια είναι, ότι και σήμερα ακόμη σαν βάση των φαρμάκων είναι η βοτανική και η χημεία και κατόπιν των τελείων μέσων που διαθέτει η σημερινή επιστήμη, ερευνώνται και επισημαίνονται λεπτομερώς οι θεραπευτικές ιδιότητες των διαφόρων βοτάνων και χημικών ουσιών.
Και βέβαια, δεν ήσαν κατακριτέα όλα τα χρησιμοποιούμενα τότε φάρμακα, όταν ελαμβάνοντο με προσοχήν. Κατακριτέοι όμως ήσαν οι ασυνείδητοι εκείνοι που παρά την τελείαν άγνοιά των, έδιναν οική και ως έτυχε διάφορες συνταγές της επινοήσεώς των, της στιγμής.
ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΜΕΡΙΚΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ
Οι πιο συνηθισμένες ασθένειες με την παληά των ονομασία, ήσαν οι παρακάτω:
1. Θιρμασιά = ελονοσία
2. Νταμπλάς = αποπληξία
3. Χτικιό = φθίσις = χτικιάρς (ου) = ο φθισικός
4. Σπλήνα = σπληνιάρς = ο ελονοσών
5. Ντάγκα = γρίππη και κάθε λοιμώδης νόσος
6. Πόντα = πνευμονία
7. Νταλάκ(ι) άνθραξ
8. Ντουμούζ-μπασί = ερυσίπελας. Το εθεράπευον επθέτοντες κάτι το πολύ ζεστό και με μαύρη αλοιφή
9. Σαράλ’κ(ι) = χρυσή. Τη θεραπεύανε ως εξής: Κόβανε με ξυράφι την κορυφή του κεφαλιού και τρίβανε το σημείο κείνο με μπαρούτι και σκόρδο
10. Φακός ή φανός = επιπεφυκίτις. Τη θεραπεύανε με «ριξάρι», ξύνοντας μ’ αυτό το ματόφυλλο απ’ το εσωτερικό μέρος, ώσπου να ματωση
11. Ρεματισμοί = ρευματισμοί. Τους θεράπευαν πηγαίνοντας για ζεστά μπάνια στα «λούτζια» = τα λουτρά των Φερών
12. Σφαϊό = Οιοσδήποτε εντοπισμένος δυνατός και συνεχής πόνος στο στήθος, στη μέση, στην καρδιά κλπ.
13. Μαλαθράνζα = Όλα τα αφροδίσια νοσήματα των οποίων φορείς ήσαν, καθώς πίστευαν, οι γύφτοι και οι φράγκοι
14. Μπλάσνα = Άσπρισμα της γλώσσας των μικρών
15. Τριγιουρίστρα ή τράγγαθου = Πρίξιμο του άκρου ενός δακτύλου του χεριού με δυνατό πόνο. Θεραπεύονταν με βούτημα του δακτύλου σε ζεστό νερό.
Αλλά δεν είναι δυνατό ν’ αναφέρουμε όλες τις αρρώστειες, γιατί τούτο θ’ απαιτούσε και έρευνα μεγάλη και χρόνο ανάλογο πολύ.
ΜΕΡΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ
1. Ζαπαρίνα = Ήταν φυτό για τη θεραπεία πολλών νόσων, το βράζανε, το βάζανε στο κρασί επί 20-30 μέρες, και πίνανε ανά ένα ποτήρι του ρακιού. Το πουλούσαν λέγει ο κ. Μπρίκας και στα μπακάλικα.
2. Σουλφούρ’(ι) = Αιθήρ. Το βάζανε μέσα σε ρακί και πίνανε για πόνους του στομαχιού και για στεναχώρια, για ανακούφιση.
3. Ποντικόλαδο = Το χρησιμοποιούσαν για τη θεραπεία των αυτιών. Το κατασκεύαζαν δε από μικρά νεογέννητα ποντικάκια, βάζοντάς μέσα σε λάδι, ώσπου να λιώσουν.
4. Μπάλσαμο = Ήτο για δυό χρήσεις: α) βραστό σαν τσάϊ, για το στομάχι και β) μέσα σε λάδι επί μέρες πολλές, για πληγές, σπυριά κλπ.
5. Αγριάδα, ή φούντες καλαμποκιού βραστές. Το αφέψημα ελαμβάνετο σαν διουρητικό.
6. Πεντάνευρο = για τη θεραπεία των πληγών.
7. Θριφόφλου = Το καλλιεργούν στις γλάστρες και τα φύλλα, αφού βγάλουν μια λεπτή φλούδα, τα επιθέτουν για τη θεραπεία (θρέψιμο) των πληγών.
8. Μουλόχες = Βραστές και με λίγο λάδι, τις επιθέτανε στον πρισμένο λαιμό.
9. Πράσο ψητό = με το ζεστό ζουμί σταλάζανε στο αφτί, για πάψιμο του πόνου.
10. Καρυδάκια πράσινα = μ’ αυτά έτριβαν τον τριχοφάγο και πίστευαν ότι έτσι θεραπεύεται ασφαλώς.
11. Χρυσόμυιγες σε λάδι = για τη θεραπεία των λειχήνων.
12. Τελ σουρού = διωδιούχος υδράργυρος, το ανακατεύανε με λίγο λάδι και εθεράπευαν τα σπυριά.
13. Ασπράγκαθου = άσπρα αγκάθια που βγαίναν στον κάμπο. Μ’ αυτά κεντούσαν γύρω-γύρω στη βάση των «μπαστραβίτσων» (ακροχορδόνων) και με τον τρόπο αυτό τις θεράπευαν.
14. Πίτουρα ζεστά = για τον πονόλαιμο και κρυολόγημα.
15. Λάδι, σαπούνι, ζάχαρι = για τη θεραπεία των δοθιήνων. Το παρασκεύαζαν ως εξής: Κόβανε ένα κρεμμύδι κατακορύφως εις δύο ίσα μέρη. Έπαιρναν το εν ήμισυ, βγάζανε τους κίτρινους γύρους, και στο βαθούλωμα, βάζανε το λάδι, ξύσμα σαπουνιού και ζάχαρι. Όλα αυτά πάλι πάνω σε κάρβουνα για να γίνουν μια πηκτή μάζα. Μετά το βγάζανε απ’ τη φωτιά, κρύωνε, και το βάζανε λίγο ζεστό πάνω στα σπυριά ή «χουλ(ι)κά» ως τα ωνόμαζαν.
16. Δέρμα φρεσκογδαρμένου ζώου = Το χρησιμοποιούσαν για τα σοβαρά κτυπήματα του σώματος. Μ’ αυτό περιτύλιγαν το μελανιασμένο μέρος, και κρατούσαν το δέρμα αυτό, μέχρις ότου μύριζε δυνατά. Ήκουσα να λέγουν ότι έτσι περιτύλιγαν τους μέχρις αιματώσεως δερομένους εθνικούς αγωνιστάς Θράκας από τους τυρράνους Τούρκους, καθ’ ην περίπτωσιν συνελαμβάνοντο.
17. Νισαντήρι ή μουσιαντ’(ρι) = (χλωρούχο αμμώνιο). Το χρησιμοποιούσαν ή με το δάκτυλο (δείκτην) πατώντας τα παιδιά στο λαιμό από το εσωτερικό του στόματος ή φυσώντας το με καλάμι προς τον λάρυγγα. Ας αναφέρω ότι, οι γιαγιάδες έτριβαν και εξωτερικώς το λαιμό με ζεστό λάδι και τελευταία πιέζοντας με τους αντίχειρες στους κροτάφους ή στη βάση των σιαγόνων, έλεγον «Ά! Να δγιής τώρα κι την Πόλ(η)».
ΤΕΛΙΚΑΙ ΔΙΑΣΑΦΗΣΕΙΣ
Το θέμα βεβαίως δεν εξαντλήθηκε, γιατί θα χρειαζόταν πολύς χρόνος. Μου είπαν δε ότι πληθύν φαρμάκων γνωρίζει ο παπά-Θανάσης Τσιομπάνογλου (85 ετών) τον οποίον και θα συμβουλευθώ εν καιρώ.
Η παρούσα μελέτη, δηλώ ότι, είναι ανέκδοτος. Δύναται ν’ αποτελέση συνέχειαν των «Λαογραφικών Σουφλίου» των περιληφθέντων εις τους 33ον, 37ον και 39ον Τόμους των Θρακικών του Θρακ. Κέντρου Αθηνών, συν τη πολλή άλλη ανεκδότω ύλη, ην επί 35/ετίαν ήδη καταγράφω.
Εν Σουφλίω τη 7η Ιανουαρίου 1966
Χρ. Μπαμπαλίτης
Δ/ντής Γ’ Σχολείου Σουφλίου |