ΣΟΥΦΛΙ
Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ
Παναγιώτη Κυρανούδη φιλόλογου-γλωσσολόγου
Ο στόχος του άρθρου είναι διπλός. Πρώτον, να παρουσιαστούν συνοπτικά οι μέχρι τώρα απόψεις για την ίδρυση του Σουφλίου και την καταγωγή των κατοίκων του και να γίνει κριτική τους, ώστε να φανεί αν μπορούμε να στηριχθούμε σ' αυτές. Δεύτερον, να εκτεθούν οι προσπάθειες που έχουν γίνει μέχρι τώρα για την προέλευση του ονόματος Σουφλί και να δειχθεί ποια στοιχεία υπάρχουν για την επαλήθευσή τους.
ΙΔΡΥΣΗ-ΚΑΤΑΓΩΓΗ
Σχετικά με την ίδρυση της πόλης και την προέλευση των κατοίκων της, δύσκολα μπορεί να καταλήξει κανείς σε κάποια ασφαλή συμπεράσματα Αυτό οφείλεται, εν μέρει στο ότι η έρευνα πάνω στα δύο αυτά προβλήματα, έχει συσκοτιστεί από παλιότερες προσπάθειες λογίων να συνδέσουν την ίδρυσή της με μετακινήσεις πληθυσμών από άλλα μέρη της υπόδουλης Ελλάδος, βασισμένοι σε ελάχιστες και ανεπαρκείς ενδείξεις και αναλογίες.
Πρώτη αναφορά
Η παλαιότερη, μέχρι τώρα, μνεία της πόλης, γίνεται σε οδοιπορικό του Τούρκου περιηγητή του 17ου αι., Εβλιγιά Τσελεπή, που αφορά περιήγηση του στο χώρο της Δ. Θράκης. Το σχετικό κείμενο μετέφρασε, κατά παραγγελία του Στρ. Κυριακίδη, ο πτυχιούχος της Σχολής Ανατολικών Γλωσσών του Πανεπιστημίου της Πετρούπολης, I. Σπαθάρης και η μετάφραση δημοσιεύτηκε σε τρεις τόμους των «Θρακικών» (Φ-6). Η αναφορά στο Σουφλί: Εκκινήσαντες εκείθεν προς Νότον, και επί 5 ώρας προχώρησαντες, διήλθομεν τα χωρία: Καραμπεγκλή, Χισαρτζήκ, Σαλτήκ, Μάνδρα, Σοφουλού, τα οποία κατοικούν μωαμεθανοί και χριστιανοί, ελεύθερα φόρου ως κεφαλοχώρια1. Το ταξίδι αυτό έγινε, σύμφωνα με τη χρονολογία που δίνει ο ίδιος ο Εβλιγιά Τσελεπή, το 1667.
Οι απόψεις για την ίδρυση της πόλης
Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί μέχρι τώρα για την ίδρυση και την καταγωγή των κατοίκων του Σουφλίου συνοψίζονται στις εξής τρεις: α. Το Σουφλί ιδρύθηκε από νομάδες, που ξεκίνησαν από το Σούλι της Ηπείρου, β. από αλβανόφωνους χριστιανικούς πληθυσμούς και γ. από νομάδες της Θεσσαλίας.
Η πρώτη άποψη υποστηρίχθηκε κυρίως από το Χ. Μπαμπαλίτη2, δάσκαλο και το Δ. Σεϊτανίδη3, δάσκαλο και παλιό δήμαρχο του Σουφλίου. Βασίστηκε κυρίως στην ύπαρξη, εντός του Σουφλίου, συνοικίας με το όνομα Κακοσούλι (τουρκ. Κακοσούλ - μααλεσί] και οδού Λέκκα (γνωστό ηπειρώτικο όνομα), σε παραδόσεις οικογενειών του Σουφλίου για έλευσή τους από την Ήπειρο, σε κάποιο παλιότερο ετήσιο πανηγύρι του Αγ. Χριστοφόρου (9 Μαΐου) και την ηχητική ομοιότητα των ονομάτων Σούλι-Σουφλί.
Η δεύτερη άποψη υποστηρίχθηκε από τον γνωστό λόγιο Κ. Κουρτίδη, ο οποίος, πρέπει να σημειωθεί, δεν ήταν Σουφλιώτης, αλλά Αδριανουπολίτης. Έζησε όμως αρκετά χρόνια στο Σουφλί. Στηρίζει την άποψή του στη φυσιογνωμία, το χαρακτήρα, τις ιδιότητες, τα ήθη και έθιμα και τα επώνυμα των κατοίκων4.
Τέλος, η τρίτη άποψη υποστηρίχθηκε κυρίως από τον Χ. Παπάζογλου5, γόνο αρχοντικής οικογένειας του Σουφλίου και βασίστηκε σε τραγούδια που απαντούν και στην περιοχή της Θεσσαλίας, όπως το τραγούδι - παιχνίδι Λέμπου - Λέμπου, που αναφέρεται στον Όλυμπο.
Κριτική των απόψεων
Η πρώτη άποψη, για ίδρυση του Σουφλίου και καταγωγή των κατοίκων του από το Σούλι, εύκολα ανατρέπεται. Ο Μπαμπαλίτης αναφέρει παράδοση ότι λίγες οικογένειες από το Σούλι ήρθαν στο Σουφλί, όπου ζούσαν μερικοί Τούρκοι τσιφλικούχοι. Αυτό έγινε μετά τους διωγμούς του Αλή Πασά (1780-90). Πιο κάτω όμως, αναφέρει την πληροφορία Τούρκου περιηγητή -προφανώς του Εβλιγιά- για διέλευσή του από το Σουφλί, κατά τα 1650. Φαίνεται δηλαδή καθαρά, ότι το Σουφλί ως κεφαλοχώρι, υπήρχε τουλάχιστον έναν αιώνα πριν την καταστροφή του Σουλίου. Έτσι και η οικογένεια του Σουφλίου, που υποστηρίζει ότι ο πρόγονος της ήρθε από την Άρτα περί το 1650-70, σίγουρα δε συμμετείχε στην ίδρυση του Σουφλίου, αλλά το βρήκε να είναι αρκετά σημαντικό χωριό της κοιλάδας του Έβρου. Για το πανηγύρι του Αγίου Χριστοφόρου, δεν είναι απαραίτητο να υποθέσουμε ότι ήρθε από την Ήπειρο, αφού ο Άγιος, προστάτης των οδηγών και των βαρκάρηδων, θα μπορούσε να είναι προστάτης των ντόπιων βαρκάρηδων. Το Σουφλί είχε παλιότερα βάρκες που χρησιμοποιούνταν όταν πλημμύριζε ο Έβρος και το νερό έφτανε μέχρι την αγορά του χωριού. Επίσης για το πέρασμα στην αντίπερα όχθη του ποταμού, αφού υπήρχαν πολλές σχέσεις με τα χωριά της ανατολικής πλευράς του Έβρου και πολλοί Σουφλιώτες είχαν χωράφια εκεί. Όσον αφορά το τοπωνύμιο Κακοσούλι και την οδό Λέκκα το πρώτο σίγουρα είναι αρκετά παλιό, μαρτυρείται τον περασμένο αιώνα Η οδός Λέκκα ίσως να πήρε το όνομα αυτό, μετά την ονοματοθεσία των δρόμων (1910). Κάποια παράδοση της οικογένειας Παπάζογλου για καταγωγή προγόνου της από το Σούλι, φαίνεται να καταρρίπτεται από επιστολή του Χρ. Χρηστοβασίλη στην εφημερίδα "Ελευθερία" (23/12/1929) των Ιωαννίνων. Το κείμενο της επιστολής βρίσκεται στα χέρια του Σουφλιώτη δάσκαλου Κ. Μπάμιου. Τέλος η σχετική ηχητική αναλογία των ονομάτων Σούλι-Σουφλί, σε συνδυασμό με την ένδοξη ιστορία του Σουλίου, φαίνεται πως παρακίνησαν τους λογίους να συνδέσουν τα δύο χωριά, χωρίς φυσικά το Σουφλί να προέρχεται, γλωσσικά και ιστορικά, από το Σούλι. Πιο πιθανό φαίνεται πως σημειώθηκαν κάποιες μετακινήσεις οικογενειών από την Ήπειρο στο Σουφλί, όπως θα δούμε παρακάτω.
Η δεύτερη άποψη του Κ. Κουρτίδη για καταγωγή από αλβανόφωνους, απορρίπτεται εύκολα, αν ληφθεί υπόψει το γεγονός ότι δεν υπάρχει σήμερα στο Σουφλί ντόπιος που να γνωρίζει ή να έχει ακούσει τα αρβανίτικα από τους προγόνους του. Επίσης ελάχιστα αλβανικά στοιχεία έχουν περάσει στο ιδίωμα Για μία μόνο οικογένεια -επίθετο Αρβανίτης- σώζεται η παράδοση ότι ήρθε από χωριό της Β. Ηπείρου. Τα χωριά της Θράκης, στα οποία εγκαταστάθηκαν αλβανόφωνοι πληθυσμοί, είναι γνωστά και μάλιστα στις διάφορες στατιστικές εκθέσεις του 19ου αι. οι πληθυσμοί τους αναφέρονται ως αλβανόφωνοι. Αντίθετα για το Σουφλί πουθενά δεν έχουμε τέτοια αναφορά, όπως έχουμε π.χ. για τη γειτονική Μάνδρα Επίσης τα επώνυμα που παραθέτει ο Κουρτίδης ως αλβανικά και αποτελούν το κυριότερο αποδεικτικό του στοιχείο, δε φαίνεται να έχουν καμιά σχέση με την αλβανική και τα γνωστά σε άλλες περιοχές αρβανίτικα επώνυμα
Η τρίτη άποψη δε φαίνεται επίσης πιθανή, γιατί το θέμα των τραγουδιών είναι εξαιρετικά πολύπλοκο και δεν μπορεί κανείς εύκολα να εκφέρει κρίση. Τα τραγούδια της εποχής, στα οποία στηρίζεται η άποψη αυτή, κυκλοφορούσαν με διάφορες παραλλαγές και ταξίδευαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, έτσι ώστε δύσκολα μπορεί να βγάλει κανείς συμπεράσματα για την πατρότητά τους και τον τόπο δημιουργίας τους· πολύ περισσότερο για την ταυτότητα και την καταγωγή αυτών που τα τραγουδούν. Δεν αποκλείεται πάντως να συνέβη το αντίθετο: από το Σουφλί κάποιες οικογένειες να μετακινήθηκαν στη Θεσσαλία Ο Κων/νος Σούφλας, κάτοικος Ανθηρού Καρδίτσας, υποστηρίζει σε επιστολή του6, όχι οι παππούδες του ήταν από το Σουφλί.
Στοιχεία ενδείξεις
Σχετικά με την ίδρυση του Σουφλίου θα μπορούσαμε να λάβουμε υπόψει μας τα εξής στοιχεία:
α Το Σουφλί το 1667 αναφέρεται από τον Εβλιγιά ως βακούφι, απαλλαγμένο από φόρους και με μεικτό (μουσουλμανικό - χριστιανικό) πληθυσμό7, ενώ το 1877 είχε 4680 κατοίκους8, αριθμός αρκετά μεγάλος για τα δεδομένα της εποχής, σε σχέση και με άλλες πόλεις της Θράκης.
β. Δεν υπάρχουν, όπως φαίνεται από τη μέχρι στιγμής έρευνα, αναφορές του σε υστεροβυζαντινά κείμενα και πηγές, όπου θα μπορούσε να μνημονεύεται, όπως για παράδειγμα στο τυπικό της κοντινής Κοσμοσώτειρας.
γ. Δεν αναφέρεται επίσης σε κείμενα περιηγητών του 14ου - 16ου αι.9. Είναι δύσκολο οι περιηγητές αυτοί, που περνούσαν πολύ συχνά από την περιοχή, στο δρόμο τους για Κωνσταντινούπολη και Αδριανούπολη, να μην αναφέρουν το Σουφλί, αν ήταν κάποιος σημαντικός οικισμός. Επιπλέον το Σουφλί θα βρισκόταν στη μέση του δρόμου που συνέδεε τα δύο σημαντικά κέντρα της περιοχής, τα οποία μνημονεύονται στα έργα τους, τη Βήρα και το Διδυμότειχο, θα απείχε γύρω στα 30 χλμ. από το καθένα και θα ήταν λίγο απίθανο να μην είχαν περάσει από αυτό.
δ. Γενικά δεν υπάρχουν παλιές γραπτές αναφορές του. Εκτός από αυτή του Εβλιγιά, οι επόμενες τοποθετούνται στο 19ο αιώνα
ε. Διάφοροι ντόπιοι μιλούν για ενδείξεις παλιών οικισμών (παλιούς τάφους, ερείπια, κ.χ.λ.), σε ψηλά σημεία έξω από το σημερινό χωριό.
στ. Το υδρωνύμιο κιόϊ ντιρi<τουρκ. koy dere "το ρέμα του χωριού", το οποίο προφανώς πήρε το όνομά του από κάποιο πολύ κοντινό στο Σουφλί οικισμό, ο οποίος δεν υπήρχε σήμερα.
ζ. Το τοπωνύμιο Μούρσα, κοντά στο κιόϊντιρι, όπου υπάρχουν ερείπια παλιών σπιτιών. Απαντά κυρίως στην Ήπειρο και τη Δ. Μακεδονία είτε ως προσηγορικό είτε ως τοπωνύμιο, με σημασίες "τέλμα, λούτσα10, κοίλωμα όπου μαζεύονται τα νερά της βροχής". Επίσης το τοπωνύμιο Κακοσούλι
η. Οι μαζικές μετακινήσεις φτωχών πληθυσμών, κυρίως από την Ήπειρο, που σημειώνονται στη Θράκη, κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας. Οι Ηπειρώτες αυτοί ήταν ως επί το πλείστον κτίστες11. Επίσης η ομοιότητα ανάμεσα στα κουδαρίτικα της Ηπείρου - Δ. Μακεδονίας και τα ντουλγκέρικα ή ντουγραματζίδικα της Θράκης, τις συνθηματικές γλώσσες των κτιστών: ... την γλώσσαν ταύτην (Σισανίου και Σιατίστης), ήτις έχει μεγίστην ομοιότητα τη ανωτέρω των κτιστών της επαρχίας Κονίτσης και ταις κατωτέρω της Θράκης...12
θ. Οι παλιές πλημμύρες του Έβρου που κάλυπταν τις πεδινές περιοχές και θα καθιστούσαν αδύνατη τη μόνιμη εγκατάσταση σ' αυτές. Μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, πριν την κατασκευή των αναχωμάτων, το νερό έφτανε ως την αγορά της πόλης. Επίσης μέχρι τα 1850-1870, η σημερινή πλατεία Μεσοχωρίου ήταν το κεντρικότερο σημείο του χωριού13.
ι. Η "ορεινή" θέση των δύο εκκλησιών του χωριού και των νεκροταφείων. Βέβαια οι σημερινές εκκλησίες κτίστηκαν τον περασμένο αιώνα, αλλά πολύ πιθανό στη θέση των παλιότερων.
Υπόθεση
Τα στοιχεία αυτά μας οδηγούν στην υπόθεση: Το Σουφλί υπήρχε οπωσδήποτε από το 16ο αιώνα Σαν terminus post quem για την ίδρυση του θα μπορούσαμε να θέσουμε τα μέσα του 16ου αιώνα Πιθανόν μέχρι τότε, υπήρχαν κάποιοι οικιστικοί πυρήνες, σε ψηλά σημεία, μέσα στη σημερινή θέση της πόλης, αλλά και γύρω από αυτή. Αυτοί οι οικισμοί ήταν τόσο ασήμαντοι, ώστε να μην τραβούν το ενδιαφέρον των περιηγητών. Ίσως τον αιώνα αυτό άρχισαν να ενώνονται και σύντομα αποτέλεσαν το χωριό, που αναφέρει ο Εβλιγιά. Δεν αποκλείεται στη σύμπηξη αυτών των πυρήνων να συμμετείχαν και επήλυδες από άλλα μέρη της Ελλάδας, από την Ήπειρο κυρίως, οι οποίοι είχαν έρθει στη Θράκη είτε αναγκασμένοι από τη φτώχεια είτε από τους Σουλτάνους.
ΟΝΟΜΑ
Με το όνομα της πόλης έχουν ασχοληθεί διάφοροι λόγιοι και γλωσσολόγοι. Οι απόψεις, όμως, που υποστήριξαν οι περισσότεροι από αυτούς, δε φαίνονται αξιόπιστες. Δεν επιβεβαιώνονται από κάποια ιστορικά, γλωσσικά ή άλλα αποδεικτικά στοιχεία, αλλά παραμένουν μάλλον στη σφαίρα των υποθέσεων.
Οι μέχρι τώρα ετυμολογίες - κριτική
Ο Χατζηδάκις ερμήνευσε το όνομα Σουφλί, κάνοντας τη διευκρίνηση αν είναι ελληνικών, από τη γενική κάποιου υποτιθέμενου ονόματος Σοφουλλής, του Σοφουλλή. Το όνομα Σοφουλλής ισχυρίζεται ότι προέρχεται από το Σοφούλλης14.
Ο Φιλήντας15 ονομάζει την ετυμολόγηση αυτή από εκείνες τις κωμικές, τις ξεκαρδιστικές παραγωγές στις οποίες μας έχει συνηθίσει ο κύριος καθηγητής και πιστεύει ότι το Σουφλί είναι λέξη αραβική (σουφλή) και σημαίνει χαμηλός. Γράφει μάλιστα, προσπαθώντας να στηρίξει την άποψή του, ότι πράγματι η πόλη Σουφλί είναι σε χαμήλωμα κτισμένη. Όμως το Σουφλί είναι κτισμένο στην πλαγιά ενός λόφου, κατά το μεγαλύτερο μέρος του και μόνο το κεντρικό τμήμα του, η αγορά της πόλης, βρίσκεται στην πεδιάδα του Έβρου. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι οι πρώτοι οικιστικοί πυρήνες ήταν κτισμένοι ψηλά, όπως επιβεβαιώνεται και από τις δύο εκκλησίες. Ο Γεωργακάς απορρίπτει επίσης την ετυμολόγηση του Φιλήντα, ως αντιτιθέμενη στη γλωσσολογική αρχή, σύμφωνα με την οποία, μόνο όταν από την ερμηνευόμενη γλώσσα αποκλειστεί κάθε ερμηνεία, πρέπει να καταφεύγουμε στα ξένα16. Αντίθετα ο K. Dietrich θεωρεί την ερμηνεία της λέξης από το Φιλήντα σωστή (wohl richtig als turkisch)17.
Ο Γεωργακάς προτείνει δύο ερμηνείες του ονόματος: α. Το Σουφλί προέρχεται από το προσηγορικό σουβλί. Για την τροπή βλ>φλ γράφει ότι εμφανίζεται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας· για τη σημασιολογική σχέση μεταξύ της λέξεως σουβλί και του ονόματος της πόλης, υποστηρίζει ότι κάποιο ασήμαντο γεγονός, άγνωστο σήμερα, θα μπορούσε να δώσει το όνομα αυτό, αφού παρομοίωσις του τόπου προς το σουβλί δεν φαίνεται δικαιολογημένη, β. Προέρχεται από κύριο όνομα Σουφλής, το οποίο θεωρεί παρωνύμιο από το σουβλί, δηλαδή υποστηρίζει την εξέλιξη σουβλί>Σουβλής>Σουφλής. Αυτό υποθέτει ότι ήταν το όνομα του αρχηγού της πολυπληθέστερης οικογένειας των εποίκων που ίδρυσαν το χωριό· η γενική του Σουφλή κατέληξε στον ουδέτερο τύπο το Σουφλί. Με τη δεύτερη υπόθεση ξεπερνά και τη φωνητική δυσκολία της τροπής βλ>φλ, γιατί σε μια τέτοια περίπτωση, δε χρειάζεται να αναζητήσουμε την εξέλιξη σουβλί>σουφλί στη Θράκη, όπου δεν φαίνεται να εμφανίζεται· θα μπορούσε να έχει συμβεί σε μία άλλη περιοχή, από την οποία ήρθε ο υποτιθέμενος οικιστής του χωριού και φορέας του ονόματος Σουφλής. Οι δύο αυτές ερμηνείες μόνο στη σφαίρα των υποθέσεων μπορούν να παραμείνουν, γιατί, όπως άλλωστε παραδέχεται και ο ίδιος ο Γεωργακάς, δεν επιβεβαιώνονται από τα τοπογραφικά και ιστορικά δεδομένα ή κάποιες παραδόσεις. Δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο από τη μορφολογία του τόπου, που να επιτρέπει σύνδεσή του με το σουβλί' αλλά και τα φωνητικά διαλεκτικά δεδομένα δεν φαίνεται να συμφωνούν. Στη συγκεκριμένη λέξη δεν εμφανίζεται τροπή βλ>φλ, αντίθετα έχουμε διαλεκτικούς σουφλιώτικους τύπους όπως μι σουγλίζ' του πόδ', αντί μι σουβλίζ' του πόδ', όπου βλ>γλ (ίδια τροπή έχουμε στο γλέπου, ήγλιπα < βλέπω, έβλεπα). Παρόμοιοι τύποι είναι πολύ διαδεδομένοι σε ένα μεγάλο αριθμό, βορείων κυρίως, ιδιωμάτων. Όσον αφορά τη δεύτερη υπόθεση, δεν υπάρχει σήμερα στην πόλη όνομα Σουφλής ούτε αναφέρεται να υπήρξε παλιότερα αν όμως ήταν το όνομα της υποτιθέμενης μεγαλύτερης οικογένειας των πρώτων κατοίκων, δεν θα έπρεπε να σώζεται είτε σαν επίθετο σε κάποιες ντόπιες παραδόσεις;
Από τα παραπάνω, μπορεί κανείς να κάνει τη διαπίστωση, ότι οι τρεις αυτοί γλωσσολόγοι (Χατζηδάκις, Φιλήντας, Γεωργακάς), έγραψαν για το Σουφλί χωρίς να έχουν υπόψει τους τις τοπικές παραδόσεις ή να έχουν ερευνήσει την ιστορία του και τη μορφολογία του τόπου. Έτσι δεν έχει αποδειχτεί αν οι υποθέσεις τους μπορούν να έχουν κάποια βάση.
Η ερμηνεία του ονόματος από τον Κουρτίδη
Ας περάσουμε τώρα στην άποψη του Κουρτίδη. Αυτός πιστεύει18 ότι το όνομα Σουφλί προέρχεται από την εν χρήσει εις τους Τούρκους λέξιν σοφού, σημαίνουσαν: λόγιος, ιερωμένος, διαβασμένος. Την ονομασία αυτή αποδίδει στην ύπαρξη τουρκικού μοναστηριού (τεκέ) στο Σουφλί, προ της εγκαταστάσεως εκεί του αλβανοελληνικού -κατά τη γνώμη του- πληθυσμού. Προσδιορίζει μάλιστα και τη θέση των ερειπίων του τουρκικού τεκέ και της ξηροκρήνης του. Ως προς τις πληροφορίες αυτές του Κουρτίδη, πρέπει να είμαστε λίγο επιφυλακτικοί, γιατί δεν είναι η πρώτη φορά που ο αδριανουπολίτης λόγιος υποστηρίζει κάτι αβασάνιστα, χωρίς αποδείξεις. Έτσι παρακάτω λέει ότι οι Τούρκοι γράφουν επισήμως όχι Σουφλί, αλλά Σοφιλού, όπερ διεσώθη και εις την επιγραφήν του ιερού ναού Αγίου Γεωργίου. Όμως στην επιγραφή για την ανακαίνιση του ναού, δεν υπάρχει η λέξη Σοφιλού, αλλά Σουφλί: 0 ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ... ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ ΔΙ ΣΙΝΔΡΟΜΙΣ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΙΣ ΠΑΝΤΟΝ ΕΥΣΕΒΟΝ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΝ ΤΙΣ ΚΟΜΟΠΟΛΕΟΣ ΣΟΥΦΛΙ... Η επιγραφή αυτή, που αναφέρει ως έτος ανακαίνισης ίο 1859, περιέχει μία από τις παλιότερες εμφανίσεις του ονόματος, σε ελληνικό κείμενο. Ίσως όμως ο Κουρτίδης να είχε υπόψει του κάποια παλιότερη από αυτή της ανακαίνισης, επιγραφή του ναού.
Στοιχεία υπέρ της ερμηνείας Κουρτίδη
Η απόψή μας είναι, ότι η ετυμολόγηση του Κουρτίδη από το sofu, φαίνεται πιο πειστική από τις υπόλοιπες, παρά τα κενά, που και αυτή παρουσιάζει. Αυτό το στηρίζουμε σε τρία στοιχεία:
α. Η παλαιότερη γνωστή μας μέχρι σήμερα, μνεία του Σουφλίου, είναι αυτή με το όνομα Σοφουλού. Οι παλιότερες μαρτυρίες του ονόματος Σουφλί, που πληροφορηθήκαμε ότι σώζονται στην πόλη, είναι μεταγενέστερες (περασμένος αιώνας). Φαίνεται δηλαδή ο τουρκικός τύπος του ονόματος να προηγείται χρονικά στις μέχρι τώρα γνωστές αναφορές του χωριού. Ότι ο Εβλιγιά θα μπορούσε με το Σοφουλού να αποδίδει στα τουρκικά το ελληνικό όνομα του χωριού ή να έχει παρετυμολογήσει το όνομα Σουφλί, όπως έκανε με πλήθος άλλα μη τουρκικά ονόματα, φαίνεται πιθανό. Όμως το γεγονός ότι, μέχρι σήμερα, τόσο στα τουρκικά του νομού Έβρου, όσο και στα επίσημα τουρκικά, χρησιμοποιείται το Σοφουλού, αποτελεί στοιχείο εναντίον αυτής της άποψης. Είναι πολύ πιθανό, ότι ο Εβλιγιά δίνει το όνομα που χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι της περιοχής. Εξάλλου και τα ονόματα των γειτονικών χωριών που δίνει, ταυτίζονται με τα γνωστά ονόματα που βρίσκονταν σε χρήση πριν την απελευθέρωση: Qara Begli (Αμόριο), Hisargyq (Κισσάριο), Saltyq (Λάβαρα), Mandyra (Μάνδρα), Qara Pynar (Κορνοφωλιά), Jelkengi (Λύρα), Qojun Eri (Προβατώνας), Feregik (Φέρες)19.
β. Το τουρκικό Σοφουλού θα μπορούσε εύκολα, για φωνητικούς λόγους, να δώσει τον ελληνικό τύπο Σουφλί, με στένωση του πρώτου άτονου ο σε u και αποβολή του δεύτερου u, φαινόμενα που υπάγονται στο βόρειο φωνηεντισμό, ο οποίος χαρακτηρίζει το τοπικό ιδίωμα Η τροπή u>i στην τελευταία συλλαβή δεν παρουσιάζει πρόβλημα: τα τουρκικά τοπωνύμια της περιοχής Έβρου, που λήγουν στο επίθημα -lu ή lü, γίνονται δεκτά στα ντόπια ελληνικά ιδιώματα ως ουδέτερα με την κατάληξη -i. Τα παραδείγματα είναι πολυάριθμα: Τσαουσλί (σημ. Κυανή) < τ. çavuşlu, Αρμουτλί (Απιδοχώρι) <τ. armutlu, Ουρλί (σημ. Θούριο) <τ. oğurlu, Κιουτσιουκλί (Μικράκιον) <τ. kücüklü, Κιουπλί, Κιπλί <τ. küplü κ.τ.λ. Έτσι το τουρκικό sofulu θα γινόταν δεκτό ως Σουφλί στα ελληνικά.
γ. Η περιοχή της κάτω κοιλάδας του ποταμού Έβρου και οι γειτονικές της περιοχές της Ροδόπης, ήταν σημαντικότατα κέντρα του ισλαμικού μοναχισμού, ιδιαίτερα της αιρέσεως των Μπεκτασήδων - Κιζιλμπάσηδων. Πολλοί χριστιανοί, αντιμετωπίζοντας το φάσμα του εξισλαμισμού, προσχωρούσαν στην αίρεση αυτή, που τους επέτρεπε να διατηρήσουν αρκετά στοιχεία από την παλιά τους θρησκεία Από πολύ νωρίς (12ος-13ος αι.), πριν μάλιστα την τουρκική κατάληψη της Θράκης, σημειώθηκαν εγκαταστάσεις δερβισών στην περιοχή. Ήδη την περίοδο 1264-1300, στα ορεινά της Θράκης, ο περιώνυμος δερβίσης Σαρή Σαλτίκ, από τους ιδρυτές του Μπεκτασισμού, είχε αναπτύξει τη μυστικιστική του διδασκαλία (πβ. το χωριό Σαλτίκ κιοϊ -σήμερα Λάβαρα- λίγα χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Σουφλίου, που αναφέρει και ο Εβλιγιά). Οι Τούρκοι Σουλτάνοι χρησιμοποιούσαν ευρέως τους δερβίσηδες στην κατάκτηση της Θράκης και τη διάδοση του Ισλαμισμού. Στη Δοβρουτσά ιδρύθηκε (1263-64) η πρώτη μπεκτασική κοινότητα 33.5 μόνο χλμ. από το Σουφλί, στο σημερινό χωριό Ρούσσο, ιδρύθηκε το 1402 ο τεκές Κιζίλ Ντελή, ο δεύτερος κατά σειρά σπουδαιότητας στην ιστορία του Μπεκτασισμού, με πολύ μεγάλη ακτινοβολία στους οπαδούς του. Ηγούμενος του ήταν και ο Μπαλήμ Σουλτάν, με τον οποίο αρχίζει στην ουσία η πραγματική ιστορία των Μπεκτασήδων. Επίσης στο χωριό Σιδηρώ, 30χλμ. βορειοδυτικά από το Σουφλί, σώζεται τεκές, που πρέπει να είναι επίσης πολύ παλιός, αφού είναι αφιερωμένος σε κάποιο Χασάν Μπαμπά ο οποίος πήρε μέρος στην κατάκτηση της Θράκης. Ο Εβλιγιά Τσελεπή μιλάει για δύο τεκέδες στις Φέρες (30 χλμ. νότια του Σουφλίου). Στο Διδυμότειχο ιδρύθηκαν πάνω από δεκαπέντε τεκέδες. Από τα παραπάνω στοιχεία που αντλούμε από το βιβλίο του Ευσ. Ζεγκίνη, Ο Μπεκτασισμός στη Δ. Θράκη, Θεσ/νίκη - ΙΜΧΑ 1988, συνάγεται ότι, από τα πρώτα χρόνια της τουρκικής κατάκτησης, ίσως και νωρίτερα σημειώθηκαν στην περιοχή γύρω από το Σουφλί, σημαντικές εγκαταστάσεις δερβίσηδων και ιδρύσεις τεκέδων.
δ. Εκτός από τον Κουρτίδη και άλλοι ερευνητές που έχουν ασχοληθεί με την ιστορία του τόπου, όπως ο δάσκαλος Κ. Μπάμιος, μιλούν για ανεξακρίβωτες παραδόσεις και πληροφορίες, ότι στη σημερινή περιοχή Καβάκι (όπου σήμερα υπάρχει βρύση), σώζονταν ερείπια μουσουλμανικού μοναστηριού και ότι κοντά στη βρύση βρέθηκαν επιτύμβιες ισλαμικές στήλες που μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Κομοτηνής. Τις πληροφορίες αυτές τις αναφέρουμε όχι ως ασφαλές αποδεικτικό στοιχείο, αλλά ως ένα ερέθισμα για περαιτέρω έρευνα.
Η χρήση της λέξη sofu
Η λέξη sofu, δάνεια στα τουρκικά από τα αραβικά (πβ. την αίρεση των Σούφι), ερμηνεύεται από τα τουρκικά λεξικά των Redhouse20 και Χλωρού21 ως "ευσεβής, φανατικός, φιλόσοφος, μυστικιστής, πανθεϊστής, ασκητής, θρησκειομανής". Ο Χλωρός συσχετίζει τη λέξη με το ελληνικό σοφία Η λέξη έχει και τον τύπο sufi' ας σημειωθεί ότι ο Kissling22 διαβάζει Sufili στο κείμενο του Εβλιγιά γιατί η λέξη στα οθωμανικά μπορεί να διαβαστεί Sofulu ή Sufili, αλλά η ανάγνωση Sufili δε φαίνεται πιθανή, αφού η λέξη στο στόμα των ντόπιων μουσουλμάνων είναι Sofulu. Την ερμηνεία "πολύ πιστός" μας έδωσε και ο Πομάκος μουφτής του χωριού Σιδηρώ.
Η λέξη sofu ως δερβισικός τίτλος και τοπωνύμιο
Η λέξη πολύ συχνά δηλώνει τους δερβίσηδες και απαντά σε πολυάριθμα τοπωνύμια. Μάλιστα ο Kissling23 διακρίνει δύο στρώματα τοπωνυμίων, που σχετίζονται με τους δερβίσηδες. Ως παλιότερα θεωρεί ονόματα που δε δηλώνουν μόνιμες οργανωμένες δερβισικές κοινότητες, αλλά αποδίδουν στους δερβίσηδες την έννοια του «μυστικιστή», όπως Sofular, Sofiler, Asikler. Ως νεώτερα, αναφέρει ονόματα που δείχνουν μόνιμες και οργανωμένες κοινότητες δερβισών και συχνά είναι τίτλοι δερβισικών αξιωμάτων, όπως Babalar, Dedeler, Dedegik, Sultanlar, Evlijaly κ.τ.λ. Η περιοχή της κάτω κοιλάδας του ποταμού Έβρου, της Αν. Θράκης και της νότιας Ροδόπης, είναι κατάσπαρτη από ονόματα που φανερώνουν εγκαταστάσεις δερβισών. Τα στοιχεία αντλούμε από το Λεξικό Συνοικισμών του 1920 (σ. 105): Σοφιλάρ Μενεξέ (περιοχής Δρογγυλίου), Σοφουλάρ (Βιζύης), Σοφί-κιοΐ (Περιστάσεως), Σοφού Χαλήλ (Αρτισκού), Σοφουλάρ Σεχρά (Βιζύης). Επίσης στην Αν. Θράκη τοπωνύμια όπως Sofuçeşme, Sofular Tepesi, Sofular deresi24. Έτσι το όνομα Sofulu θα μπορούσε να δηλώνει τον τόπο, όπου είχαν εγκατασταθεί, προσωρινά όπως φαίνεται, κάποιος ή κάποιοι δερβίσηδες.
Kissling-Babinger
Η ετυμολόγηση αυτή θα κλονιζόταν, αν εντοπιζόταν αναφορά του ονόματος Σουφλί ή Σουφλίον, σε βυζαντινές πηγές, πριν το 12ο αι., σε εποχή προ της παρουσίας Τούρκων στη Θράκα Ο Kissling25 γράφει για το Σουφλί ότι, αν δεν ξέρει κανείς πως ο τόπος, πριν την τουρκική κατάκτηση αντιστοιχεί σε ένα Σουφλίον, θα μπορούσε να παραπλανηθεί και να ετυμολογήσει το όνομα από το sufi, καθώς η κάτω κοιλάδα του Έβρου και η γειτονική περιοχή της Ροδόπης, ήταν στην οθωμανική περίοδο ένα δερβισικό κέντρο πρώτης τάξεως. Όμως δε δίνει στοιχεία για αναφορά του ονόματος σε βυζαντινές πηγές. Επηρεάστηκε από τον Babinger, ο οποίος αναρωτιέται26 αν το Σουφλί ταυτίζεται με τη βυζαντινή Αναστασιούπολη, κάτι που φυσικά δεν ισχύει, αφού η Αναστασιούπολη βρισκόταν στην περιοχή της Ξάνθης. Τέτοια λάθη στις ταυτίσεις των βυζαντινών ονομάτων των θρακικών πόλεων με τα σημερινά τουρκικά και βυζαντινά κάνει και άλλα ο Kissling. Όπως άλλωστε και ο ίδιος γράφει27, δεν ενδιαφέρθηκε για ακρίβεια στις ταυτίσεις του. Επομένως αυτά που λέει για το Σουφλί δεν είναι βάσιμα.
Συμπέρασμα
Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι, μέχρι η έρευνα των ελληνικών και οθωμανικών πηγών, φέρει στο φως κάποιο νέο στοιχείο, τα μέχρι τώρα δεδομένα δικαιώνουν τον Κουρτίδη. Φυσικά μία τέτοια έρευνα, ιδίοις προς την κατεύθυνση των οθωμανικών αρχείων, δεν αποκλείεται να επιβεβαιώσει οριστικά τη θέση του, αποδεικνύοντας την παλιά ύπαρξη μπεκτασικού μοναστηριού στο Σουφλί.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Babinger F., Beitrage zur Fruhgeschichte der Turkenherrschaft im Rumelien (14.-15. Jahundert), Brünn - Münchern - Wien 1944.
Βακαλόπουλος Κ., Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού - Ήπειρος, Θεσ/νίκη 199Ζ Βαφείδης Ν. (αρχιμανδρίτης), Φάκελλος της Βιβλιοθήκης της Βουλής 434, Συμβολή εις την Ιστορίαν του Σουφλίου, Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 31, Αθήναι 1965, 289-300.
Γεωργακάς Λ, Σουφλί Περί της αρχής του τοπωνυμίου, Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 2, Αθήναι 1935/36, 97-104. Ζεγκίνης Ευσ., Ο Μπεκτασισμός στη Λ Θράκη, Θεσ/νίκη - ΙΜΧΑ 1988. Kissling Η. J., Beitrage zur Kenntnis Thrakiens im 17. Jahrhundert, Wiesbaden 1956. Kissling H.J., Die turkische geografische Nomenklatur auf dem Balkan, Zeitschrift fur Balkanologie III, Wiesbaden 1965.
Κουρτίδης Κ.Γ., Περί καταγωγής των Σουφλιωτών, Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 10, Αθήνα 1943-44, 221-224. Kreiser ΚΙ., Die Ortsnamen der europaischen Türkei, Freiburg 1975. Μπαμπαλίτης Xp., Λαογραφικά Σουφλίου, Θρακικά 33, Αθήνα 1960, 191-291. Μπαμπαλίτης Χρ., Λαογραφικά Σουφλίου, Θρακικά 39, Αθήνα 1965, 121-204. Παπαλεξανδρής Π., Το Σουφλί από τις πρώτες ρίζες. Δημοσιεύσεις στην τοπική εφημερίδα Το Σουφλί μας.
Σάρρος Δ, Περί των εν Ηπείρω, Μακεδονία και Θράκη συνθηματικών γλωσσών, Λαογραφία 7, Αθήνα 1923, 520-542
Σεϊτανίδης Δ, Το Σουφλί και η Ιστορία του από το 1910-50, Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού κΰι Γλωσσικού Θησαυρού 24, Αθήνα 1959, 233-268. Σπαθάρης I., Η Δ Θράκη κατά τον Εβλιγιά Τσελεπήν περιηγητήν του XVII αιώνος, Θρακικά 4, Αθήνα 1933, 113-128.
Stephane Yerasimos, Les voyageurs dans l' Empire Ottoman (XlVe - XVIe siecles), Ankara 1991.
Φιλήντας Μ., Γλωσσογνωσία και Γλωσσογραφία Ελληνική, τεύχ. Α Αθήναι 1924. Χατζιδάκις Γ., Σουφλή (το), Λεξικογραφικόν Αρχείον στ', Αθήνα 1929, 4-5.
ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού (ΑΘΛΓΘ) Glotta
Θρακικά (Θρακ.)
Λεξικογραφικό Αρχείο (Λεξ. Αρχ.)
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Η Δ. Θράκη κατά τον Εβλιγιά Τσελεπήν, Θρακ. 4 (1933), 121.
2. Χρ. Μπαμπαλίτης, Λαογραφικά Σουφλίου, Θρακ. 33 (1960), 191-291.
3. Δ. Σεϊτανίδης, Το Σουφλί και η Ιστορία του από το 1910-50, ΑΘΛΓΘ 24 (1959), 233-268.
4. Κ. Κουρτίδης, Περί καταγωγής των Σουφλιωτών, ΑΘΛΓΘ 10 (1943-44), 222.
5. Π. Παπαλεξανδρής, Το Σουφλί από τις πρώτες ρίζες, εφημ. Το Σουφλί μας φ. 3ο, σ 2.
6 Το κείμενο της επιστολής δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Φωνή των Σουφλιωτών, φύλλο 50 (Μάιος 1984), σ. 6.
7. Η. J. Kissling, Beiträge zur Kenntnis Thrakiens im 17. Jahrhundert, Wiesbaden 1956, 84.
8. Αρχιμανδρίτης Ν. Βαφείδης, Συμβολή εις την ιστορίαν του Σουφλίου, ΑΘΛΓΘ 31 (1965), 290.
9. Yerasimos Stephane, Les voyageurs dans Γ Empire Ottoman (XlVe - XVIe siecles), Ankara 1991.
10. Ε. Μπόγκας, Τα γλωσσικά ιδιώματα της Ηπείρου, τόμ. 2, Ιωάννινα 1966, 151.
11. Κ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού - Ήπειρος, Θεσ/νίκη 1992, 130-142
12. Δ. Σάρρος, Περί των εν Ηπείρω, Μακεδονία και Θράκη συνθηματικών γλωσσών, Λαογραφία 7 (1923), 534.
13. Μπαμπαλίτης Χρ., Λαογραφικά Σουφλίου, Θρακ. 39 (1965), 147.
14. Λεξ. Αρχ. στ' (1929), 4.
15. Μ. Φιλήντας, Γλωσσογνωσία και Γλωσσογραφία Ελληνική, τεύχ. Α Αθήναι 1924, 136.
16. Δ. Γεωργακάς, Σουφλί Περί της αρχής του τοπωνυμίου, ΑΘΛΓΘ 2 (1935/36), 97.
17. Glotta 14(1925), 218.
18. Κ. Κουρτίδη, Περί καταγωγής τωυ Σουφλιωτών, 222
19. Beiträge zur Kenntnis Thrakiens im 17. Jahrhundert, 84.
20. Redhouse, Turskish - English Dictionary, Κωνσταντινούπολη 1899, 1025
21. I. Χλωρός, Λεξικόν Τουρκοελληνικόν, εν Κωνσταντινουπόλει 1899, 1031.
22. Beiträge zur Kenntnis Thrakiens, 84.
23. H.J. Kissling, Die türkische geografische Nomenklatur auf dem Balkan, Zeitschrift für Balkanologie III, Wiesbaden 1965, 140.
24. Kl. Kreiser, Die Ortsnamen der europäischen Türkei, Freiburg 1975, 171-172.
25. Die türkische geografische Nomenklatur auf dem Balkan, 132
26. Babinger F., Beiträge zur Frühgeschichte der Türkenherrschaft im Rumelien (14.-15. Jahrhundert), Brünn - München - Wien 1944, 84.
27. Beiträge zur Kenntniss Thrakiens, 108.
|
